“Sterven hoort bij het leven. Het is de enige zekerheid die we hebben. In onze westerse cultuur wordt dood veelal ontkent en weggestopt. Dit is jammer, omdat het iets is waar iedereen zich mee moet zien te verhouden,” vertelt geestelijk verzorger Marieke Schoenmakers. Ze noemt 10 factoren van troost en houvast die bijdragen aan goed sterven.
1 De leeftijd ervoor hebben
Als je sterft voordat de ouderdom bereikt is, ervaren velen dit als ‘te vroeg’. Het kan dan erg moeilijk zijn om het leven los te laten. Het wordt nog niet als ‘af’ gezien. Wanneer mensen oud zijn, is de dood door zowel henzelf als hun naasten meestal wat makkelijker te accepteren. Naast gevoelens van verdriet, is er dan dikwijls ook veel dankbaarheid voor het lange leven (samen).
2 Positieve levensbalans
Hoe ouder je wordt, hoe vaker je achteromkijkt naar het leven dat je tot dan toe geleefd hebt en de balans daarvan opmaakt. Hoe is mijn leven verlopen? Wat gaf vreugde en voldoening? Wat deed zeer of had ik graag anders gezien? Heb ik het leven kunnen leiden dat ik voor ogen had? Iedereen maakt verdrietige dingen mee, maar als de balans al met al positief uitslaat, dan is doodgaan doorgaans ‘makkelijker’ en dat helpt bij goed sterven. Gemiste kansen, ziekten en ongeluk, verbroken relaties, te veel leven volgens de verwachtingen van anderen…. wanneer de balans negatief uitvalt kan het ertoe leiden dat mensen verbitterd raken en onbevredigd de aarde verlaten.
> Lees ook: Levensvragen, wat kun je daar nou mee?
3 Vertrouwen dat je naasten het gaan redden
Mensen die gaan sterven zijn dikwijls bezorgd over de mensen (en soms ook huisdieren) die achterblijven. Het elkaar moeten loslaten is een van de moeilijkste opgaven en kan goed sterven in de weg staan. Het helpt als je weet dat je naasten het gaan redden zonder jou, hoe verdrietig ze ook zullen zijn. Als dit niet zo is, dan is doodgaan extra zwaar. Marieke: “Denk bijvoorbeeld aan ouders met nog jonge kinderen, of aan mensen die mantelzorg bieden aan hun dementerende partner. Als je nog hard nodig bent, is het haast onmogelijk om je over te geven aan het sterfproces.”
> Lees ook: Omgaan met ernstige ziekte is voor iedereen anders
4 Je naasten kunnen je loslaten
Sterven is het ultieme loslaten, van jezelf en van het leven. Het vraagt om moed en om overgave. Naasten kunnen hierbij steunen door te laten voelen dat je dood mág gaan, hoezeer ze je zullen gaan missen. Marieke: “Als de familie de zieke niet kan laten gaan, dan bemoeilijkt dit het sterven. Ze houden het dan als het ware tegen. Ik probeer hier dan in te begeleiden.”
Niet zelden sterven mensen op het moment dat hun wakende geliefde even weg is om koffie te halen. Dit is geen toeval. Kennelijk was het loslaten van het leven in het bijzijn van hun dierbare te moeilijk. Marieke: “Precies hierom stel ik de familie voor om een tijdje weg te gaan, als de stervende na dagen waken nog niet is overleden.”
> Lees ook: Hoe merk je dat iemand aan het sterven is?
5 Goede medische begeleiding voorhanden
De laatste levensfase kan gepaard gaan met pijn en benauwdheid. Dit kan angst veroorzaken. Marieke: “Ik adviseer stervenden om hierover tijdig het gesprek aan te gaan met de (huis)arts. Niet altijd kan alle ongemak voorkomen worden, maar er is veel mogelijk. Het geeft mensen rust als ze weten dat er goede medische begeleiding voorhanden is.”
Je eigen ervaringen met het sterven van dierbaren werkt in deze door. Marieke: “Als je je eigen ouders rustig hebt zien wegglijden, dan geeft dat vertrouwen dat je het aankan. Maar als ze een pijnlijke dood zijn gestorven, dan is het een heel ander verhaal.”
> Lees ook: Palliatieve zorg, wat is dat eigenlijk?
6 Eigen regie over het sterven
Doodgaan laat zich natuurlijk lang niet altijd plannen. Maar als je weet dat het einde nabij is, kun je wel nadenken over behandelingen die je nog wel of die je persé niet zou willen. Of over de plaats waar je – indien mogelijk – zou willen sterven. Bij een euthanasiewens is het belangrijk om dit op tijd kenbaar te maken, omdat aan euthanasie een zorgvuldige procedure voorafgaat en er medewerking van een arts vereist is. Marieke: “Lang niet alle mensen die alles geregeld hebben voor hun euthanasie sterven overigens op deze manier; de wetenschap dat ze een ‘escape’ hebben als het lijden te groot is, geeft vaak zo veel rust dat ze deze ‘hulp’ niet meer nodig hebben.”
> Lees ook: Hoe denk je over zorg en behandeling in de laatste levensfase?
7 Alles is geregeld
Het is voor veel stervenden belangrijk om hun naasten zo goed mogelijk achter te laten, en ze voor te bereiden op hun dood. Het testament wordt opgesteld of aangepast en de wensen van de uitvaart kenbaar gemaakt. Spullen die niet meer gebruikt worden, worden alvast weggegeven of weggegooid. Voor huisdieren wordt soms al een nieuw baasje gezocht, zodat ze later niet naar het asiel hoeven. Marieke: “Het geeft mensen rust als ze weten dat alles geregeld is.”
> Lees ook: Richard vulde 3x de wilsverklaring over toekomstige zorg en behandeling in
8 Laten zien dat het te doen is
Hoewel er genoeg mensen zijn die niet bang zijn voor de dood en in vertrouwen de laatste levensfase ingaan, zijn er ook velen die het in meer of mindere mate eng vinden. Omdat het onbekend is. Iedereen zoekt naar zijn of haar manier om om te gaan met de naderende dood. Dit kan een grote opgave zijn. Er zijn stervenden die er steun en troost uit halen als ze aan hun naasten – meestal hun kinderen – laten zien dat het te doen is. Dit betekent niet dat je al je emoties voor ze moet verbergen, maar wel dat je je naasten als het ware een voorbeeld wilt geven waar ze mee verder kunnen. Marieke: “Als ouder wil je je kinderen laten zien dat het leven – met zijn ups en downs – te doen is. Het is mooi als ze dit ook doortrekken naar het sterven.”
> Lees ook: 9 signalen waaruit blijkt dat kinderen anders rouwen dan volwassenen
9 Afscheid nemen van het leven en van elkaar
Sterven is afscheid nemen van alles wat je lief is. Een ‘goed’ afscheid kan helpen bij goed sterven. Sommigen zijn heel bewust bezig met het leven loslaten. Marieke: “Een jonge moeder liet nog mooie foto’s maken van het hele gezin, en schreef brieven aan haar kinderen voor later.”
Voor de (toekomstige) nabestaanden is afscheid nemen wezenlijk voor het rouwproces. Het helpt ze om door te gaan, zonder die ander. Marieke: “Bij een plotselinge dood is die kans om elkaar gedag te zeggen er niet. Het is ontzettend moeilijk als iemand er ineens niet meer is.”
Afscheidsrituelen kunnen helpen om de overgang van leven naar dood, en van naaste naar nabestaande, te maken. Een geestelijk verzorger kan hierbij begeleiden. Waken bij een sterfbed is op zich ook al een afscheidsritueel.
> Lees ook: Afscheidsrituelen, daarom zijn ze zo belangrijk
10 Geloof dat het niet ophoudt na dit leven
Marieke: “Ik merk dat mensen die op de een of andere manier geloven dat het na de dood niet ophoudt, met meer vertrouwen hun einde tegemoetzien. Bij sommige stervenden lijkt het zelfs alsof ze zich al in twee werelden begeven. Ze vertellen bijvoorbeeld dat ze bezocht zijn door overleden dierbaren, of dat ze intens over hen gedroomd hebben.”
Geloven in een ‘hiernamaals’ is overigens niet voor iedereen geruststellend. Marieke: “Helaas maak ik het wel eens mee dat mensen bang zijn dat ze niet goed genoeg geleefd hebben om in de hemel te komen, omdat ze opgegroeid zijn met het beeld van een straffende en oordelende God.”
> Lees ook: Is er leven na de dood? 4 opmerkelijke ervaringen
Bronnen:
Koedam, I. (2013). In het licht van sterven. Ervaringen op de grens van leven en dood. Utrecht: Ankh-Hermes.
Leget, C. (2003) Ruimte om te sterven. Een weg voor zieken, naasten en zorgverleners. Tielt: Uitgeverij Lannoo.
Polspoel, A. (2004). Eenzaam sterven? Communicatie in de palliatieve zorg. Leuven: Arthur Polspoel en Uitgeverij Davidsfonds NV.
Marieke Schoenmakers is geestelijk verzorger bij Elisabeth-TweeSteden Ziekenhuis (ETZ). Hiervoor heeft ze vijf jaar in de ouderenzorg gewerkt. In haar blogs deelt ze informatie en ervaringen over wat ze meemaakt. Dat kun je hier lezen.
Bestel nu: Alles van Pal voor u
Ongeneeslijk ziek en dan? Pal voor u geeft betrouwbare informatie over palliatieve zorg. Het informatiepakket Alles van Pal voor u bestaat uit: magazine Pal voor u 10 (inclusief het dossier voeding en eten), wilsverklaring Zo denk ik erover (inclusief zorg-, niet-reanimeer- en euthanasieverklaring) en 4 themaboekjes: Wat als je je leven verliest? Wat als het einde nabij is? Wat kun je doen als je pijn hebt? Wat als je kind ongeneeslijk ziek is?