Wat is waken en hoe doe je dat?

Wanneer begin je met waken? Hoe hou je het vol? Hoe lang duurt het? Geestelijk verzorger Marieke Schoenmakers merkt regelmatig dat niet iedereen weet wat waken inhoudt. Ze beantwoordt 10 veelgestelde vragen over waken.

1 Wat is waken?

Waken is liefdevol en aandachtig aanwezig zijn bij een stervende geliefde. Je draagt iemand als het ware het leven uit. Velen voelen zich rustiger als er een vertrouwd iemand nabij is, hoewel doodgaan in wezen een eenzaam proces is; uiteindelijk sterf je alléén. Waken is ook zorgen dat de stervende zo comfortabel mogelijk is, door bijvoorbeeld te letten op signalen van pijn of ongemak.

2 Wanneer begin je met waken?

Als de verwachting is dat iemand binnen enkele dagen komt te overlijden, kun je besluiten om te waken. Het is echter niet altijd te voorzien of en wanneer iemand aan het sterven is. Zeker bij oudere mensen is het soms lastig in te schatten of men een griep of ontsteking weer te boven komt. Marieke: “Ik maak weleens mee dat de zieke opknapt en de familie na het waken weer naar huis gaat.”

3 Hoe hou je het waken vol?

Neem de tijd voor het waken; het is kostbaar om zo samen te zijn. Blijf wel voor jezelf zorgen. En los elkaar af, waar mogelijk, zodat je het kunt volhouden. Voor de stervende is het meestal rustiger als er niet te veel mensen tegelijk om het bed zitten. Waken kan ook op afstand, door in gedachten bij die ander te zijn.

4 Kan iedereen waken?

Niet iedereen kan of wil waken. Mensen op leeftijd kunnen bijvoorbeeld fysiek niet in staat zijn om te waken. Angst voor de dood kan eveneens een reden zijn om weg te blijven. Marieke: “Als ik dit merk, probeer ik deze persoon te begeleiden, in de hoop dat hij de stervende durft te ontmoeten.” Wanneer je niet in staat bent om (voortdurend) te waken kun je de hulp inschakelen van de vrijwilligers van de terminale thuiszorg (zie www.vptz.nl).

5 Wat kan waken betekenen?

Waken betekent uit de drukte van alle dag stappen om bij je dierbare te zijn. Hoewel de uren aan het bed traag voorbijgaan, gebeurt er juist dan heel veel. Je laat het leven met diegene aan je voorbijflitsen. En je maakt alvast een voorstelling van hoe het leven straks zal zijn. Je neemt beetje bij beetje afscheid.
Waken kun je zien als een overgangsritueel, waarin de transformatie van leven naar dood ‘gemarkeerd’ wordt. De stervende is hierbij niet de enige die een overgang maakt; de naasten moeten wennen aan een leven zonder die ander. En mogelijk ook aan een nieuwe ‘rol’; bijvoorbeeld van ‘stel’ naar ‘alleenstaand’, van ‘kind’ naar ‘wees’.
Marieke: “Tijdens het waken beleef je samen de laatste momenten. Nu kun je nog iets zeggen tegen je dierbare. Nu kun je hem nog aanraken, een kus geven. Ook al is degene niet altijd meer aanspreekbaar, de kans is aanzienlijk dat hij er nog iets van mee krijgt. Het gehoor en de tast zijn de zintuigen die het langste ‘open’ blijven.”

6 Soms verloopt waken niet prettig, hoe komt dat?

Sommige mensen sterven ondanks alle goede zorg minder comfortabel als gehoopt. Anderen zijn tot het laatst aan het strijden, omdat ze om wat voor reden dan ook niet kunnen loslaten. Waken is gemakkelijker als iemand een hoge leeftijd heeft bereikt, als het naderend sterven (enigszins) aanvaard wordt en de dood vervolgens rustig intreedt.

7 Hoe helpt waken bij het rouwproces?

Voor het rouwproces nadien is het waken heilzaam. In het rouwen zijn de laatste dagen voor het overlijden nadrukkelijk aanwezig en dat neem je mee in het proces. Goed afscheid nemen is belangrijk en helpt het verdriet dragelijker te maken. Marieke: “Ik hoor achteraf dikwijls van mensen dat ze dankbaar zijn dat ze hebben kunnen waken. Hoe zwaar en moeilijk het soms ook is, de mogelijkheid om de laatste momenten samen te delen, wordt vaak als waardevol ervaren.”

8 Hoe lang duurt het waken?

Mensen die waken, vragen zich regelmatig af hoe lang het nog duurt. Achter deze vraag zitten meestal zorgen verborgen. Ze maken zich bijvoorbeeld zorgen dat degene die stervende is een lijdensweg heeft te ondergaan. Soms zijn mensen bang dat hun geliefde toch nog onverwachts overlijdt zonder dat ze erbij zijn. Dat komt geregeld voor. Je zit al verschillende dagen te waken, en dan treedt de dood in op het moment dat je even naar het toilet bent. Marieke: “Het moment van overlijden missen kun je als verdrietig ervaren. Het is goed om te weten dat dit veelal geen toeval is. Soms is sterven, en daarmee het loslaten van je dierbaren, gemakkelijker als je alleen bent.”

8 Wat kun je doen tijdens het waken?

Als naaste kun je iemands hand vasthouden, rustig toespreken, droge mond en lippen vochtig houden, een kaarsje aansteken, muziek opzetten…. Veel zorgorganisaties reiken een zogenaamde waakmand uit, met daarin materialen om het waken vorm te kunnen geven. Denk aan cd’s, geurkaarsen, een gedichtenbundel, handcrème e.d.
Het gaat er overigens niet zozeer om wat je doet; het voornaamste dat je kunt ‘doen’ is er ZIJN. Degene die gaat sterven heeft behoefte aan nabijheid, troost en liefde. Het kan het loslaten vergemakkelijken, hoewel er ook mensen zijn die zich pas kunnen overgeven aan de dood als ze alleen zijn.

Iemand die dood gaat heeft als ‘taak’ om dierbaren en het leven achter zich te laten. Voor sommigen is dat een moeilijke opdracht, want alles wat geliefd en bekend is valt weg. Rond een sterfbed zie je vaak dat er een spanningsveld is tussen de thema’s ‘vasthouden’ en ‘loslaten’. Het kan zijn dat de naasten de stervende niet kunnen loslaten. Omgekeerd kan het zo zijn dat de stervende geen afscheid kan nemen van de achterblijvers. Bijvoorbeeld omdat hij zich zorgen maakt of ze het wel gaan redden. Het is van groot belang dat de stervende voelt dat hij mag gaan en dat het goed gaat komen met de nabestaanden. Marieke: “Ik moedig de familie regelmatig aan om te zeggen: “Je mag gaan, het is goed zo.” En: “Maak je over ons geen zorgen.”

9 Waarmee kan de arts en/of verpleegkundige helpen?

Voor stervenden is het essentieel dat ze zich zo veilig, aangenaam en ontspannen mogelijk voelen. Dat hebben ze nodig om te kunnen overlijden. De arts en het verzorgend personeel hebben hier een belangrijke taak in. Die geven zo nodig medicatie bij pijn en onrust. Ook zie je vaak dat ze de stervende – bij een lang ziekbed – om de paar uur in een andere houding leggen om doorligwonden te voorkomen. Overigens wordt er momenteel onderzoek gedaan naar de houding waarin mensen overlijden; vermoedelijk is sterven in de slaaphouding het meest comfortabel.
De meeste mensen maken zelden een sterfbed mee en weten daardoor niet wat ze kunnen verwachten. Kennis over het sterfproces, over veelvoorkomende lichamelijke en geestelijke symptomen, kan helpen om te begrijpen wat er met je geliefde gebeurt. Zorgprofessionals zijn er uiteraard ook voor om veranderingen te duiden.

10 En de geestelijk verzorger?

Een geestelijk verzorger (of een voorganger van de eigen geloofsgemeenschap) kan een begeleidende taak hebben om te helpen loslaten, voor zowel de stervende als zijn naasten. Indien wenselijk kan hij ook een afscheidsritueel verzorgen. Een dergelijk ritueel – dat heel persoonlijk ingevuld wordt – kan rust en ruimte scheppen en kan kracht geven voor de tijd die komen gaat. Marieke: “Ik zie vaak dat de stervende door het ritueel wat meer vertrouwen krijgt en meer vrede met de situatie.”

Verder lezen?

Het themaboekje Wat als het einde nabij is? van Pal voor u, het landelijke platform dan patiëntenvoorlichting geeft over palliatieve zorg, beschrijft de waarde van waken rond het sterfbed. Ook lees je hoe je de waaktijd kunt invullen en wat er gebeurt in de laatste dagen en uren.

Marieke Schoenmakers is geestelijk verzorger bij Elisabeth-TweeSteden Ziekenhuis (ETZ). Hiervoor heeft ze vijf jaar in de ouderenzorg gewerkt. In haar blogs deelt ze informatie en ervaringen over wat ze meemaakt. Dat kun je hier lezen.

Bestel nu: Alles van Pal voor u

Ongeneeslijk ziek en dan? Pal voor u geeft betrouwbare informatie over palliatieve zorg. Het informatiepakket Alles van Pal voor u bestaat uit: magazine Pal voor u 10 (inclusief het dossier voeding en eten), wilsverklaring Zo denk ik erover (inclusief zorg-, niet-reanimeer- en euthanasieverklaring) en 4 themaboekjes: Wat als je je leven verliest? Wat als het einde nabij is? Wat kun je doen als je pijn hebt? Wat als je kind ongeneeslijk ziek is?