Marieke Schoenmakers wordt als geestelijk verzorger regelmatig gevraagd om een afscheidsritueel te verzorgen. Hoe kan een ritueel helpen? Wat is een goed moment? Marieke beantwoordt tien veelgestelde vragen over afscheidsrituelen.
1. Wat doet een ritueel?
“Rituelen horen bij het leven. Zo heeft iedereen ’s morgens bij het opstaan zijn eigen manier om de dag te beginnen. Ook als we naar bed gaan, ronden we de dag af, voordat we gaan slapen. Bij kleine kinderen zie je dit heel duidelijk; ze zijn gebaat bij een vaste volgorde van wassen, voorlezen en instoppen. Alledaagse rituelen geven dus duidelijkheid en structuur door de herhaling”, vertelt Marieke. “Ook in de samenleving kom je overal rituelen tegen. Bij sportwedstrijden wordt het clublied gezongen. Op Koningsdag hangen we de vlag uit. Bij de dodenherdenking houden we twee minuten stilte. Dit zijn voorbeelden van collectieve rituelen.”
2. Wat is een overgangsritueel?
Overgangsrituelen markeren een belangrijke overgang in het leven. Denk maar aan beschuit met muisjes bij een geboorte, een housewarming bij het betrekken van een nieuwe woning en de afscheidsdienst bij een overlijden. Marieke: “Bij overgangsrituelen kan herhaling belangrijk zijn. Het kan troost geven dat je geliefde volgens eeuwenoude gebruiken is begraven. Overgangsrituelen kunnen ook eenmalig zijn, speciaal voor de gelegenheid bedacht en vormgegeven met symbolen en handelingen die voor jou (en je naasten) van betekenis zijn.”
3. Waarom zijn overgangsrituelen belangrijk?
Overgangsrituelen helpen om een grote verandering een plek te geven. Vaak gaat het om gebeurtenissen die echt impact hebben op je leven. “Het kan moeilijk zijn om woorden te geven aan zo’n gebeurtenis. Een ritueel kan hierbij helpen”, licht Marieke toe. “Het ritueel geeft ruimte om stil te staan bij het moment. Het geeft er een diepere lading aan. Niet iedereen is hier overigens even gevoelig voor. Een ritueel helpt alleen als het aansluit bij hoe je in het leven staat.”
4. Wat is de waarde van een ritueel bij het sterfbed?
De overgang van leven naar dood is een van de meest heftige veranderingen die je als mens kan meemaken. Dat geldt zowel voor degene die stervende is als voor de naasten. Marieke: “De dood is voor ons mensen te groot om echt te vatten. Het is en blijft een mysterie, waarvoor onze taal te kort schiet. Vaak is ook het aanstaande overlijden omgeven met heftige emoties. Afscheidsrituelen helpen om deze emoties te uiten en tegelijkertijd te begrenzen, zodat je staande kunt blijven in een moeilijke en verdrietige situatie. Het ritueel geeft steun en kracht voor de tijd die komen gaat.”
5. Hoe helpt het ritueel bij het sterf- en het rouwproces?
De stervende heeft als ‘taak’ het leven en zijn dierbaren los te laten. Als naaste moet je eveneens loslaten en wennen aan het idee van een leven zonder die ander. Bij afscheidsrituelen is hier uitdrukkelijk aandacht voor. Marieke: “Ik zie vaak dat de aanwezigen meer vrede krijgen met de situatie, en met wat meer vertrouwen het einde tegemoet gaan. Een goed afscheid helpt de familie naderhand bij het dragen van het grote verlies.”
6. Welke rituelen zijn er voor de stervensfase ?
Van oudsher speelt religie een grote rol bij belangrijke overgangen, zoals overlijden. Veel religieuze tradities hebben daarom afscheidsrituelen voor de stervensfase. Waken bij iemand die stervende is bijvoorbeeld. Maar ook samen bidden en het uitspreken van bepaalde teksten. Zo wordt het sterven in een gelovig perspectief geplaatst. Tegenwoordig zijn er steeds meer mensen die zich niet meer tot een religieuze groepering rekenen. Hierdoor veranderen ook afscheidsrituelen. “Feitelijk kun je alle kanten uit, zolang het goed voelt voor de betrokkenen. Je bent hierbij vrij om te putten uit de rijkdom aan rituelen waarover de religieuze tradities beschikken, je mag ook zelf symbolen en gebaren kiezen om het ritueel vorm te geven. Afscheidsrituelen kunnen een (eigentijds) gelovig karakter hebben, maar het hoeft helemaal niet”, zegt Marieke. “Bij een mevrouw die veel ophad met Maria, stak ik een kaarsje aan bij haar Mariabeeldje. Bij een meneer van wie de kleinzoon in het buitenland studeerde, zette ik zijn foto op de rand van het bed zodat hij er als het ware bij was. We hebben zelfs een keer tijdens het afscheidsritueel een hondje bij een stervende mevrouw op schoot gelegd, omdat ze zo verknocht aan elkaar waren.”
7. Wie voert het ritueel uit?
“Voor mensen die aangesloten zijn bij een geloofsgemeenschap, is de voorganger van die gemeenschap de aanwezen persoon”, zegt Marieke. “Bijvoorbeeld een priester, dominee, imam, rabijn of pandit. Maar je kunt ook een geestelijk verzorger inschakelen, of een ritueelbegeleider.”
8. Wat is belangrijk bij het vormgeven van een ritueel?
In de praktijk is er vaak niet zoveel tijd om lang na te denken over afscheidsrituelen. Marieke: “Meestal kom ik bij mensen die nog maar enkele uren of dagen te leven hebben. Ik probeer dan zo snel mogelijk enkele belangrijke zaken helder te krijgen.” Deze vragen helpen haar om het ritueel zo goed mogelijk af te stemmen op de personen en de situatie, zodat aan iedereen recht gedaan wordt:
- Wat wil degene die stervende is? Of wat past bij zijn leven als hij het zelf niet meer kan vertellen?
- Is het overlijden verwacht of komt het plotseling?
- Hoe is de sfeer? Is er bijvoorbeeld sprake van berusting, dankbaarheid, verdriet, paniek?
- Welke aanwezigen zijn aanwezig bij het ritueel?
- Is hij gelovig? Zo ja, wat gelooft hij op hoofdlijnen?
- Zijn de aanwezigen (meestal familie) op dezelfde manier gelovig?
- Wat willen de aanwezigen zelf zeggen of doen?
- Zijn er bepaalde muziekstukken, voorwerpen, gedichten om het ritueel vorm te geven?
9. Welke elementen bevat een afscheidsritueel?
Marieke: “Ik werk voornamelijk met ouderen die zijn opgegroeid in het katholieke Brabant. Daarom verzorg ik meestal een ritueel dat is afgeleid van de Rooms-Katholieke ziekenzalving. Dit wordt ook wel ‘bediening’ genoemd. Ik maak het ritueel zo persoonlijk mogelijk, waarbij ik steeds duid wat ik aan het doen ben. Zo probeer ik iedereen mee te nemen, want niet zelden is opa of oma geworteld in de kerk, maar de kinderen en kleinkinderen niet (meer). Vaak steek ik bijvoorbeeld een kaars aan. Dan spreek ik de wens uit dat het vlammetje licht in de duisternis brengt en de stervende begeleidt naar het grote ‘Licht’. Samen met de naasten leg ik mijn handen op de zieke. Ik vertel erbij dat iemand vasthouden betekent dat je iemand geborgenheid wil geven. Ik zegen de stervende, omdat iemand zegenen wil zeggen dat je iemand heel hoog hebt staan. Ik doe dit met water, dat in veel tradities over de hele wereld symbool staat voor vruchtbaarheid en nieuw leven. Het drukt de hoop uit dat het leven na de dood niet ophoudt. Alle aanwezigen mogen ook nog iets zeggen tegen de stervende en hem of haar een kus geven. Het ontroert me telkens als ik zie hoe mensen afscheid van elkaar nemen.”
10.Wat is een goed moment voor een afscheidsritueel?
Soms is het lastig om te bepalen wat het goede moment is voor een afscheidsritueel. Het is wenselijk dat de stervende aanspreekbaar is, zodat hij het bewust meemaakt en zich erdoor gesteund voelt. Daarom is het belangrijk om niet te lang te wachten als iemand achteruit gaat. Van de andere kant moet degene die stervende is er ook klaar voor zijn. Marieke: “Als duidelijk is dat iemand niet meer beter wordt, vraag ik altijd of er behoefte is aan een afscheidsritueel. Niet zelden krijg ik dan te horen: ‘Ja graag, maar nu nog niet’. Pas als mensen wat verder zijn in het acceptatieproces kunnen ze het ritueel ontvangen. Bij sommigen komt dat moment helaas nooit.”
Bron: Berkvens – Stevelink, C. (2007). Vrije rituelen. Vorm geven aan het leven. Zoetermeer: Uitgeverij Meinema.
Marieke Schoenmakers is geestelijk verzorger bij Elisabeth-TweeSteden Ziekenhuis (ETZ). Hiervoor heeft ze vijf jaar in de ouderenzorg gewerkt. In haar blogs deelt ze informatie en ervaringen over wat ze meemaakt. Dat kun je hier lezen.